Soul jazz is ontstaan uit de hardbop. Hardbop is een jaren 50 jazzstijl die na de Bebop is ontstaan. Hardbop is minder gejaagd dan de bebop, die in zekere zin het hectische New York van de jaren 50 weergeeft. Hardbop vermengt invloeden uit blues (het schema), rhythm-and-blues (het ritme), en gospelmuziek (de koortjes), vooral dan in de saxofoon- en pianopartijen. De akkoordenschema’s zijn eenvoudiger dan in de bebop, veelal bluesschema's, en een stuwende ritme (“bop as hard as you can”) werd belangrijk. De inspiratie vanuit de gospelmuziek is terug te vinden in de titels van echte hardbopnummers zoals Moanin (Art Blakey), The Preacher (Horace Silver), The Sermon (Jimmy Smith). 

De bedoeling van hardbop was om toegankelijker te zijn voor een publiek dat niet open stond voor hectische virtuoze bebop. Minder gejaagd, ritmischer, eenvoudiger schema’s, een antwoord op het succes van Rock 'n Roll. Als je bijvoorbeeld de stem van Elvis weglaat uit het nummer "Don't be cruel" dan hoor je hardbop. Bekende voorbeelden van hardbopmuzikanten zijn Art Blakey, Horace Silver, Clifford Brown, Donald Byrd, Sonny Clark, John Coltrane, Kenny Drew, Dexter Gordon, Joe Henderson, Charles Mingus, Hank Mobley, Lee Morgan, en Sonny Rollins.

Voor voorbeelden zie https://open.spotify.com/playlist/37i9dQZF1DWZZfLKhEkflI

Soul jazz is in de jaren 60 een doorontwikkeling vanuit de hardbop waarin de invloeden vanuit de rhythm-and-blues en de soul popmuziek zijn doorgevoerd in het ritme, met kleine formaties, en een meer funky groove. Een stereotype soul jazz formatie is het (hammond) orgelcombo bestaande uit een Hammond orgel, tenorsaxofoon en drums. Belangrijke soul jazz organisten zijn Jimmy McGriff, Lonnie Smith, Big John Patton, en met name Jimmy Smith.

Anders dan de swingende hardbop, gaat soul jazz meer uit van rustige funky grooves en melodische thema's, en de improvisaties zijn doorgaans minder ingewikkeld en meer melodisch. Tenorsaxofoon en gitaar zijn naast de Hammond belangrijk in soul jazz. Een bekende soul jazz saxofonist is Stanley Turrentine, en gitaristen zijn o.a. Grant Green en George Benson. Andere belangrijke namen zijn de saxofonisten Grover Washinton Jr en Lou Donaldson, en trompettist Blue Mitchell. Typerende soul jazz opnamen zijn  te vinden op het CTI label en KUDU records. 

Soul jazz zou veder evolueren in de jazz funk in de jaren 1970. The Crusaders is dan de meest bekende naam, naast Grover Washinton Jr. en George Benson. In de jaren 90 kreeg dit genre een revival en een update via bekende namen als Gare du Nord, The New Cool Collective, en St Germain. 

Voor voorbeelden zie  https://open.spotify.com/playlist/5jBndFJwNAKyLHVjwhDiql